Czym jest Open Access i dlaczego chcę o nim pisać?

Idea Open Access nie jest nowa. 

Krąży po świecie nauki już od kilku dziesięcioleci, ale w Polsce wciąż zbyt wiele osób o niej nie słyszało. Access może kojarzyć się z systemem Microsoft Access, a tłumaczenie na język polski: Otwarty Dostęp może niektórym studentom kojarzyć się z wolnym dostępem do półek z książkami w bibliotece. Nic bardziej mylnego.

Chodzi o nieskrępowany dostęp dla każdego i o każdej porze do tekstów naukowych. Brzmi nieźle, prawda? 

Dziś każdy, kto poszukuje wiedzy włącza przeglądarkę internetową (najczęściej monopolisty Googla) i wpisuje swoje zapytanie. Dzięki autorom przekonanym do idei Open Access możemy nie wychodząc z domu przeczytać ich teksty naukowe. Wiedza krąży szybciej, dociera do większej liczby czytelników. Znaleziony w sieci artykuł lub książka mają szanse być nie tylko przeczytane, ale i zacytowane przez następnych naukowców.

Idea Open Access to bardzo szerokie zagadnienie. Chciałabym je omówić w następnych wpisach na tym blogu. Oprócz tego, jako że jestem redaktorem Repozytorium Uniwersytetu Warszawskiego, chciałabym przedstawić samo repozytorium i najciekawsze prace, które w nim zdeponowano. Oczywiście najchętniej te, których autorzy są zwolennikami Open Access (OA)! :)

Tymczasem proponuję Wam lekturę krótkiego tekstu - wstępu do OA. 

Napisałam go na podstawie tekstu Petera Subera, guru :) ruchu open accessowego na świecie. 

Są to absolutnie podstawowe wiadomości na temat idei Open Access. 

Bardzo krótki wstęp do Open Access

Peter Suber

http://www.earlham.edu/~peters/fos/brief.htm

Literatura w Otwartym Dostępie (Open Access) są to teksty cyfrowe, dostępne online, bezpłatne i wolne od większości ograniczeń wynikających z praw autorskich i licencji.

Otwarty Dostęp jest możliwy dzięki Internetowi i zgodzie autora lub właściciela praw autorskich.

Teksty w Open Access są recenzowane, a wszystkie największe inicjatywy Open Access w zakresie literatury naukowej i edukacyjnej podkreślają wagę systemu recenzji naukowych (peer review).

Tak jak autorzy artykułów ofiarowują swoją pracę na rzecz Open Access, tak samo czyni większość wydawców czasopism i recenzentów naukowych.

Literatura OA nie jest wydawana całkowicie za darmo, nawet jeśli jest mniej kosztowna niż teksty wydawane konwencjonalnie. Pytanie nie brzmi: czy literatura naukowa może być tworzona za darmo, ale: czy są lepsze sposoby opłacenia kosztów, niż pobieranie opłat od czytelników i tworzenie barier w dostępnie do tekstów.

Modele biznesowe zależą od tego jak  Open Access jest udostępniany.

Są dwa główne narzędzia udostępniania artykułów naukowych w OA:

Czasopisma OA i archiwa lub repozytoria OA.

Czasopisma Open Access

Recenzują, a potem za darmo udostępniają całemu światu zatwierdzone teksty. Pobierane przez nich opłaty pokrywają  recenzje, przygotowanie rękopisu do publikacji i miejsce na serwerze.

Czasopisma te pokrywają swoje koszty tak, jak to często robią radio lub telewizja: ci, w których interesie leży rozprzestrzenienie treści w świecie opłacają z góry koszty produkcji, dlatego dostęp może być bezpłatny dla każdego, kto dysponuje odpowiednim sprzętem. Niektóre czasopisma są dofinansowane przez macierzyste uniwersytety, albo stowarzyszenia zawodowe. Bywa, że czasopisma pobierają opłaty za przygotowanie do

udostępnienia zaakceptowanego artykułu. Płaci autor, albo jego sponsor (pracodawca, organizacja przekazująca fundusze).

Czasopisma OA, które pobierają opłaty za wydanie artykułu zazwyczaj zrzekają się ich, jeśli autor jest w trudnej sytuacji ekonomicznej.

Czasopisma OA subsydiowane przez instytucje zazwyczaj nie pobierają opłat za wydanie artykułu.

Te czasopisma OA, które uzyskują dochody z innych publikacji, z reklam, z płatnych dodatków lub innych usług pomocniczych, mogą pobierać mniejsze opłaty za wydanie artykułu.

Niektóre instytucje lub konsorcja oferują zniżki na opłaty. Niektórzy wydawcy OA znoszą opłaty dla wszystkich naukowców afiliowanych przy instytucjach, które płacą roczną składkę członkowską (prenumerują dane czasopismo).

Jest wiele sposobów finansowania recenzowanych czasopism OA, a my jeszcze nie powiedzieliśmy ostatniego słowa.

Archiwa i repozytoria Open Access

Nie recenzują tekstów, lecz tylko udostępniają je za darmo. Mogą one zawierać nierecenzowane preprinty prac, zrecenzowane postprinty lub oba typy tekstów.

Archiwa lub repozytoria mogą należeć do instytucji, takich jak uniwersytety czy laboratoria, albo mogą być archiwami lub repozytoriami dziedzinowymi (np. fizycznymi czy ekonomicznymi).

Autorzy mogą archiwizować swoje preprinty bez czyjejkolwiek zgody, a większość czasopism pozwala już umieszczać w repozytoriach także postprinty prac naukowych.

Jeśli archiwa lub repozytoria współpracują z protokołem OAI (Open Access Initiative), zbierającym metadane, użytkownik może odnaleźć w Internecie ich zawartość, niewiedząc nawet, że takie repozytorium istnieje, gdzie jest zlokalizowane i co zawiera.

Istnieje popularne oprogramowanie oparte na otwartym kodzie (DSpace), które pozwala budować i zarządzać repozytoriami, współpracującymi z protokołem OAI.

Koszty repozytorium są niewielkie: miejsce na serwerze i odrobina czasu poświęconego przez pracowników  IT.

Tłum. AX, 
CC-BY